Italia - Norges Nemesis på fotballbanen

Så er ei ny VM-kvalifisering i fotball for menn i gang, og optimismen rår etter to sigrar mot éin middelmådig og éin under middelmådig motstandar. Men snart blir det alvor, om eit slikt ord passar når ein snakkar om fotball. Då skal me - som alltid i kvalifiseringar - opp mot eit av topplaga i Europa, og for kort tid sidan blei det avgjort at det blei Italia som får rollen som bøyg for oss på vegen mot VM neste år.

Skulle italienarane nekta oss vidare avansement, vil det ikkje vera fyrste gongen. I internasjonale meisterskap har Italia vist seg å vera vår Nemesis. Om og om igjen har det enda med tap. Knepne, men dog tap og heimreise.

Det starta alt under OL i Antwerpen i 1920. Då var ikkje VM oppfunne, så OL var den viktigaste fotballturneringa for landslag. Derfor var det ikkje mindre enn ein kjempesensasjon då Norge vann 3-1 over regjerande meister England i 1. runde. Rett nok England sitt amatørlag, men like fullt verdas beste. Sensasjonen blei ikkje mindre av at Norge berre hadde fem sigrar på dei 37 kampane landslaget hadde spelt sidan 1908. I 2. runde blei det stortap med 0-4 mot Tsjekkoslovakia, og dermed blei det trøsteturnering for nordmennene. Der var det duka den fyrste tette bataljen mot Italia. Heile fire ekstraomgangar måtte til før italienarane sende oss heim med 1-2 i bagasjen.

Så gjekk det 16 år før Norge igjen var med i den olympiske fotballturneringa, no under leikane i Berlin 1936, Hitler sine propagandaleikar. Her gjekk det aldeles strålande for det norske laget, og med 3-2 over Polen i bronsefinalen kunne Asbjørn Halvorsen sine menn reisa heim med det som så langt er den einaste medalja Norge har vunne i eit mesterskap for menn. Med stjernespelarar som Reidar Kvammen, Arne Brustad, Henry Johansen og Jørgen Juve leika laget seg til sigrar over både Tyrkia og heimefavoritten Tyskland. Men finale blei det ikkje, for i semifinalen venta Italia igjen. På ny blei det ein jamn og tett kamp som enda 2-1. Det avgjerande målet kom seks minutt ut i fyrste ekstraomgang som eit resultat av "hurtig italiensk oppfattelse og handling", ifylgje lagleiar Halvorsen.

1930-talet var den fyrste gullalderen til det norske fotballandslaget, og året etter OL-medaljen slo dei Irland og kvalifiserte seg til VM i Frankrike i 1938. No skulle dei opp mot dei verkeleg store laga, men det blei ei kortvarig glede. For kven andre stod på motsatt banehalvdel allereie i 1. runde enn Italia? Det blei dejá vu. Det hjalp verken at "tribunene drønnet av bifall" for Norge eller at publikum peip i ti minutt på domaren etter at han hadde annulert eit norsk mål. For tredje gong hadde Italia slått ut nordmennene med 2-1 etter ekstraomgangar.

Etter VM i Frankrike gjekk det heile 56 år før Norge kvalifiserte seg til VM igjen, denne gongen i USA. I det innleiiande gruppespelet møtte Norge Mexico, Irland og - sjølvsagt - Italia. Gruppa blei rekordjamn. Alle laga vann éin kamp, tapte éin og spelte éin uavgjort, og alle laga skårte like mange mål som dei slapp inn, men Norge var det laget som skårte (og slapp inn) færrast mål. Dermed rauk Norge ut, mens alle dei andre gjekk vidare. For den som ikkje kjenner historia, er det kanskje inga overrasking kven Norge tapte for. 1-0 vann Italia denne gongen og blei dermed nok ein gong avgjerande for at nordmennene måtte pakka kofferten og reisa nordover.

No var Norge inne i sin andre gullalder, så allereie fire år seinare, i 1998, blei det ny VM-deltaking. Vertslandet var nok ein gong Frankrike, og Norge gjekk vidare frå gruppespelet etter den sagnomsuste sigeren over Brasil. For fyrste gong var Norge klar for åttandedelsfinalen, og for femte (!) gong blei laget slått ut av Italia. Kampen blei til alt overmål spelt i Marseille, byen der Italia slo oss ut 60 år tidlegare. Og akkurat som den gongen blei det ein jamn kamp, der "dei asurblå" vann med eitt mål. 1-0 blei resultatet.

Med unntak av OL i 1984, som var eit "reservelagsmeisterskap", er EM i 2000 det einaste meisterskapet der Norge ikkje har blitt slått ut av Italia. Rett og slett fordi laga ikkje møttest. Dette meisterskapet var for øvrig det fyrste og føreløpig einaste EM-sluttspelet Norge har kvalifisert seg til. Men då skal det leggast til at me var frykteleg nære å koma gjennom nålauget til mesterskapet i Sverige åtte år tidlegare. Med siger i den siste kvalifiseringskampen hadde det blir harry-fotballtur, og sju minutt før slutt leia me. Men det blei 1-1. Mot - ja, gjett kven.

Hockeynissen

Det er kvelden før kvelden og all julepynten er på plass. I alle fall den julepynten som er verd å visa fram. Noko av pynten er nyare krimskrams utan sjel, mens noko er arvegods og har historie. Til den siste kategorien høyrer definitivt krumtappen vår: Hockeynissen.

Hockeynissen heiter det av openberre grunnar: han står på snabelskøyter og har ei hockeykølle i handa. Og godt er det, for utan denne kølla hadde han ikkje klart å stå. Til det er han rett og slett for gamal og gebrekkeleg. Glansdagane er rett og slett forbi.

Eller glansdagane hans var forbi til eg redda han frå dødsboet til svigermor for tre år sidan og han fekk nytt liv på hylla vår i Trondheim. Ein gong talde me det til 50 nissar på pianoet til svigermor, og av alle nissane ho etterlet seg, var det berre Hockeynissen eg såg som verneverdig. Han kan ikkje anna enn å vekka medkjensle der han står på vaklande piperensar-bein og med eit ansikt som har blitt truffe av så mange puckar at eit auge er klistra igjen og nasen er omplassert til rett under det opne auget. Kledebonen av kreppapir gir unekteleg eit stakkarsleg preg - ikkje minst buksa som er i ferd med å gå i oppløysing. 

Men for ein sjarm. Og for ein stil!

Sjølvsagt blei me nysgjerrige på å finna ut kven Hockeynissen var. Kor gamal er han og kor kjem han ifrå? Det finst faktisk bilete av ein fetter på Digialt Museum, men det er ein skøytenisse.utan hockeykølle. Elles er han lik om me ser bort ifrå Hockeynissen sine idrettsskadar i ansiktet. Museet fortel at skøytenissen er frå 1934 og omtalar han heller sjellaust: "Nisse på skøyter. Laget av bomull og kreppapir over ståltråd. Ansikt presset papirvatt."

Fullt så gamal er visst ikkje nissen vår. Ifylgje svigermor si eldre syster, som absolutt er ei truverdig kjelde her, blei han truleg kjøpt ikkje lenge etter krigen. Det meste blei sett tilbake i krigsåra, også julepyntproduksjonen, som nok ikkje hadde den høgaste prioriteten. Dermed er det nok ikkje unaturleg at den same, enkle nissemodellen var i sal i over ti år. 

Kor sjarmerande Hockeynissen enn er, vil nok julepyntprodusentane anno 2024 legga lista noko høgare når det gjeld material og utforming. Men som bladet Samler & Antikkbørsen (nr. 8, 2024) fortel, var det ikkje uvanleg med heimelaga julepynt på marknaden i fyrste del av 1900-talet og fram til etter krigen. For nokre var det ei kjærkomen ekstrainntekt, og me skal ikkje sjå bort ifrå at vårt 80 år gamle sjarmtroll har eit slikt opphav.

Det same bladet fortel òg at slike heimelaga "nisseraringer med unike uttrykk" har fått ein renessanse, og at dei er populære mellom samlarar. Vel, dei kan by kva dei vil. Hockeynissen er ikkje til sals. Til neste år gjer me heller som svigertanta mi førslår: me set han på eit speil med bomull rundt. Ein hockeynisse treng jo ein skøytebane!

God jul!

Fy! Skamme seg, Sit!

"Sit" er Studentsamskipnaden i Trondheim, Ålesund og Gjøvik. Når eg googlar Sit, seier det fyrste treffet, titulert "Om Sit", dette om organisasjonen si målsetting: "Sit skal bidra til at du som student trives." For å oppnå denne målsettinga gjer Sit veldig mykje bra. Til dømes har dei studentbuligar og fleire treningssenter, i tillegg til at dei driv ulike kantiner, kaféar og kioskar på campusane. Her skal det handla om kioskane, eller nærare bestemt Rápido-kiosken på Dragvoll.

Som tilsett på Dragvoll i 15 år har eg hatt stor glede av denne kiosken. Dit har eg gått når eg har hatt behov for sukkerhaldig energipåfyll på min veg gjennom rettebunkane, noko friskt og kaldt å drikka til lunsjen eller rett og slett mat til lunsjen når det var tomt for lunsjalternativer i skapet heime. Og hit har me - eg og kollegaene - gått for å kjøpa kvar vår is på slutten av varme og lange undervisingsdagar når me har hatt sommarkurs.

Men eg har sjølvsagt fått meir enn sjokolade, drikke og baguettar i kiosken. Korte eitt- eller to-minutts ordvekslingar med dei hyggjelege og alltid smilande og blide damene og mennene bak kassaapparata. (Forresten: synes du òg at ordet "kassaapparata" var litt visuelt forvirrande?) Desse damene (mennene òg, men dei er definitivt flest damer) har ofte hatt ein morosam kommentar eller observasjon på lur og dermed bidratt til å gjera dagen litt gladare. 

Inntil for ganske kort tid sidan var det to kassaapparat i kiosken på Dragvoll, men i løpet av hausten forsvann det eine til fordel for sjølvbetjeningsautomatar. Du veit slike som fleire butikkar allereie har slutta med på grunn av svinn (les: steling). Og tidlegare i veka fekk eg fordundre meg vita at det andre kassaapparatet - og dermed den siste kassadama/-mannen - òg skal erstattast med ein sjellaus berøringsskjerm frå nyttår. Og kva med dei tilsette? Jo, éi blir flytta til Gløshaugen og dei to andre fortset på Dragvoll som lagerarbeidarar. Dei skal fylla hyller og pakka esker utan nemneverdig kundekontakt. Dei gler seg ikkje.

Og det gjer heller ikkje me som bruker kiosken.

Motivet er jo klart som dagen: auka inntening. Dei har rekna på det og kome fram til at reduserte lønskostnader vil meir enn vega opp for auka svinn (les: steling) og mindre besøk.

For det blir garantert mindre besøk. For underteikna og, vil eg tru, mange andre forsvinn over halve poenget med kioskturen. Eg meiner: sjokolade, drikke og baguettar får du kjøpt mykje billigare på matbutikken, så kvifor skal ein då gå til kiosken når det heller ikkje gir nokon sosial gevinst? Når ein i staden for å få ein gladare dag, blir møtt av noko av det mest upersonlege samfunnet har å by på, ein berøringsskjerm? Eg skal ikkje seia at eg ikkje kjem til å handla på Rápido, for det gjer eg garantert allereie den fyrste veka etter nyttår, men det blir heilt sikkert sjeldnare enn før. 

Så tilbake til Sit si måletting: å bidra til studenttrivsel. Eg er ein middelaldrande tilsett som står støtt og har andre å spøka med enn beteninga i kiosken. Mange av studentane våre er derimot unge som leitar både etter seg sjølv og eit sosialt haldepunkt. Undersøking etter undersøking viser at stadig fleire studentar kjenner seg einsame. For nokre av desse er møtet med dei smilande damene i Rápido kanskje det sosiale høgdepunktet i løpet av dagen. Ja, kanskje er det det einaste smilet dei får i kvardagen. For dei som har det slik, handlar Rápido om meir enn sjokolade, drikke og baguettar. Det blir eit haldepunkt. Beteninga i kiosken opplever sjølv at det er slik for nokre av studentane våre.

Når Sit tar bort dette haldepunktet, bidreg dei ikkje til studenttrivsel. Då bidreg dei til eit mindre personleg samfunn, mindre glede, meir kulde og i verste fall til meir einsemd. Då går profitten føre den ideelle målsettinga. Fy, Sit. Skamme seg.

Her om dagen hadde ei av dei tilsette på seg ein julegenser, noko eg kommenterte. Ho fortalde at ho hadde brukt han på jobben ei stund, men éin dag hadde ho hatt ein annan, vanleg genser. Då etterlyste studentane julegenseren. Snart forsvinn meir enn julegenseren, og eg trur nok studentane vil merka det òg.

Foreninga hennar mor

For nokre dagar sidan døydde Gerd. Eg hadde for så vidt aldri hatt noko å gjera med Gerd - eg kan ikkje ein gong hugsa å ha snakka med ho - men ho var likevel ein del av barndomsuniverset mitt, for ho var med i mor si forening.

Det var ikkje noka syforening, men ho blei stifta i kjølvatnet av eit sykurs midt på 60-talet. Mor, Gerd, Irene, Elise, Kari-Lise, Brit, Randi og Hilde fann tonen så godt på dette kurset at dei begynte å møtast heime hjå kvarandre annankvar onsdag kveld, og det fortsette dei med i 50 år. Ikkje for å sy, nei, fri og bevares. Berre for å møtast, eta og fyrst og framst tatla og le. Og når det var ein slik onsdagskveld og mor skulle av stad til ei av venninnene, heitte det at ho skulle i forening. 

Mor hadde forening eit par gonger i året òg. Det var dei onsdagane Gerd og resten av gjengen kom heim til oss. Då måtte resten av familien flykta. Fluktruta gjekk gjerne til systera mi sitt rom i andre etasje, rett over stova. Der prøvde me å sjå på svart-kvitt-fjernsyn i eit gammalt kabinett mens latteren gjalla under oss. Det var god stemning i foreninga hennar mor.

Ein gong eller to i året var latteren og stemninga ekstra høge. Det var når dei mimra tilbake til sykurset som var utgangspunktet for heile foreninga. Det hadde visst vore så som så med sytalentet i gjengen, og minnene om fordums kreasjonar fekk fram både lattertårer og mageknip. Då var det greitt at det var langt mellom husa i Årdal, så ein slapp senda ut nabovarsel når det skulle vera forening.

Rundt 1990 hadde foreninga 25-årsjubileum heime hjå oss. Då var mennene òg bedne, og far rydda plass til danseplatting i snikkarverkstaden sin. Med varmelampe som discolys, sjølvsagt. Ska' det ver, så ska' det ver, for å sitera gode, gamle Stavangerensemblet.

Med unntak av to som kom til og to som slutta, var medlemsmassen den same i alle år. Alle hadde opptil fleire ungar, og ein del av dei var i jobb, men annankvar onsdag var det eigentid med forening. Men då dei blei pensonistar og ungane var vaksne, hadde dei ikkje tid til møte annakvar veke lenger. Akkurat det høyrest jo litt rart ut, men kanskje var det ikkje tid det blei mindre av. Det kan jo henda at behovet for ein pause blei mindre når me ungane var borte frå skjørtekanten. 

Uansett kva grunnen var, blei det til ein gong i månaden og etter kvart sjeldnare. Målet blei til slutt å koma seg forbi 50-årsjubileet. Det greidde dei. Jubileet blei beskjedent marker - om i det heile - og like etter var det slutt. Ei blanding av alder, helse og lyst sa stopp. Det er rundt ti år sidan sist forening, og damene er blitt godt vaksne. Gerd var nærare 90 då ho døydde, som den fyrste av dei som var med i foreninga frå start til slutt. Dei andre er ein stad i 80-åra, still going strong. Jo, det er nok noko i det gamle ordtaket om latteren som forlengar livet.

Mot toppen på "ærleg" vis

Norsk kvinnefotball har endra seg mykje dei siste åra. Tidlegare var toppserien - eller 1. divisjon som det heitte tidlegare - full av små klubbar som Sprint/Jeløy, Asker, Klepp, Trondheims-Ørn, Grand Bodø og Amazon Grimstad, men i dag blir kvinnetabellane i toppen meir og meir lik herretabellane. I skrivande stund er dei fire beste laga i toppserien Vålerenga, Rosenborg, Brann og Lillestrøm. Denne sesongen er 13 av dei 20 klubbane i dei to øvste divisjonane for kvinner òg å finna i eliteserien eller OBOS-ligaen for menn. Då har eg rekna med FK Haugesund, som framleis heiter Avaldsnes denne sesongen av formelle grunnar.

Og nettopp fusjonen mellom FKH og Avaldsnes illustrerer mykje av kjernen i utviklinga dei siste åra. Dei tradisjonelle toppklubbane for menn har sett reklameverdien ved å ha eit kvinnelag, og dermed har dei administrert seg inn i toppen av kvinnefotballen i ordets mest bokstavelege tyding. På Karmøy har dei altså fusjonert, og Bodø/Glimt sitt framoverstormande kvinnelag blei til på det same viset ved at Grand blei slukt. Det eldste dømet på eit herrelag som plutseleg fekk eit kvinnelag, er Stabæk. Dei overtok lisensen til det gamle storlaget Asker alt i 2008 og suste rett inn på medaljeplass i kvinnenes serie. Av dei nyaste og mest spektakulære døma er Trondheims-Ørn og Sandviken som blei til Rosenborg og Brann ved styrevedtak og namneskifte.

Men det finst unntak. Tradisjonelle storklubbar som har nådd toppen på "ærleg" vis gjennom sportsleg slit. Prakteksempelet er regjerande seriemeister Vålerenga, som fekk kvinnelag allereie i 1982, mens byrivalen Lyn starta på bar bakke i 4. divisjon i 2009 og spelte seg opp i toppserien ni år seinare. Eit anna lag som kjempar seg fram på kvinnesida utan å ta snarvegar, men som rett nok ikkje har nådd toppen heilt enno, er dei kjære mørkeblå: Viking FK.

Viking var faktisk ein av pionerane i norsk kvinnefotball og fekk kvinnelag allereie på 1970-talet. Klubben deltok i det fyrste offisielle cupmeisterskapet i 1978, og i 1983 nådde dei semifinalen, der det blei tap for storlaget Sprint/Jeløy. Ja, Vikingfekk til og med ein spelar på landslaget i 1982. 

I 1984 blei det oppretta eit landsomfattande seriemeisterskap for kvinner med tre 1. divisjonsavdelingar og sluttspel. Viking spelte i avdeling Vestland i åra 1984-86, men dei greidde ikkje å kvalifisera seg til den landsomfattande 1. divisjonen frå 1987. Dermed blei det 2. divisjon, og lufta gjekk ut av ballongen. Der blei det sisteplass med 16 tap på 16 kampar og 8-93 i målforskjell. (Rett nok vann dei årets fyrste kamp mot Skjold, men då dei trakk seg halvegs ut i sesongen, mista Viking denne trøstetriumfen.) Kalassiffera 0-9 og 0-15 i dei to siste kampane viste at ballongen var tom for luft, og laget blei nedlagd.

Så blei det stilt. Dørgande stilt. Lenge. I 28 år. Heilt fram til 2015.

Då stilte Viking igjen på startstreken i 3. divisjon, og i fjor rykka dei opp i 1. divisjon etter å ha snubla på målstreken tre år på rad. Trass i tap for FKH (Avaldsnes) sist helg, er Viking no det høgast plasserte kvinnelaget frå Rogaland etter at det gamle storlaget Klepp rykka ned i 2. divisjon og Avaldsnes blei degradert frå toppserien på grunn av økonomien sist sesong. Viking ligg akkurat no på 4. plass etter 11 kampar og slåss om å få ein av plassane i opprykkssluttspelet. Avstanden opp er nok for stor både i poeng og kvalitet til at det blir opprykk i år, men det er nok berre eit spørsmål om tid før Viking speler seg til toppserien og står ansikt til ansikt med Rosenborg, Brann og andre storlag som har administrert seg dit.

Av fulle folk

Av born og fulle folk får ein høyra sanninga, heiter det. Vel, om dei ikkje alltid serverer oss sanninga, kan dei vera ganske frittalande - også i samanhengar der folk flest føretrekk å halda ein så låg profil som mogleg. Som til dømes på bussen.

For ei tid sidan kom eg over ein tekst eg må ha skrive då eg nettopp hadde flytta til Stavanger for å studera hausten 1991. Det er ei heilt sann skildring av ein i utgangspunktet heilt vanleg busstur inn til sentrum ein kvardagsmorgon. Heilt vanleg blei han derimot ikkje, for det kom ein full mann med meiningar om bord. Her er teksten, lett omarbeidd.

Frå vindaugsplassen såg eg mannen som stod og sjangla på busstoppen utanfor Siddishallen. Synet av halvlangt hår, utsliten dongerijakke og halvtom flaske ga fritt leide for fordommar av alle slag, og eg målte anitpatiane mot stakkaren mens bussen svingde til sides og stoppa. Eg konkluderte med at det var greitt at han kom om bord, men han trong ikkje nettopp setja seg ved sida av meg.

Det gjorde han ikkje. Han kika seg litt rundt før han sette seg på ein vindaugsplass mot kjøreretninga, to rader føre meg. Han tok eit raskt blikk rundt på oss. Me prøvde å ikkje sjå på han. Han rista på hovudet. Så begynte han å snakka. Stemmen var klar og stødig og nådde utan problem til dei bakerste setene. Han sa:

- Fy faen så seriøse alle er her! Ingen som ler. Ingen som smiler. Ingen som snakkar saman. Bussen er søren meg den mest usosiale plassen på jorda. Men det er ikkje meint slik. Ein skal hyggja seg på bussen. Sjå, her sit de to og to og berre ser på kvarandre, ingen seier noko. Alle sit bare og ser på dei andre og tenkjer: "Kor skal han? Går ho på skulen? Han hadde seg nok ein rangel i år." Men snakka saman, nei, det er det ingen som gjer.

- De har jo ei rekkje ting felles, sa han til jenta som sat rett imot han. Du har blå bukse, ho har blå bukse. Han har joggesko, sa han og peika på ein gut tvers over midtgangen, og det har ho òg. Eg er gammal, men du er ikkje gammal, og det er heller ikkje ho på sida av deg. Noko må de jo ha å snakka om - nokre felles interesser, handball, fotball, bilcross eller felles venner. 

Jenta kika brydd utover Mosvatnet. Han fortsette. 

- Heile gjengen sit berre og stirrar på kvarandre. De skal vel på jobben eller skulen og har ikkje tid til å snakka. No sit de her og berre ser på meg fordi eg bryt tausheita. Ja, du der i den blå lua òg. Eg såg det med ein gong. Du treng ikkje snu deg vekk og lata som ingenting. 

Bestemora i blå lue studerte intest Texaco-stasjonen me kjørte forbi, mens mannen tok ein kort kunstpause. Han fekk auge på to som søv.

- Dei to som søv der er sikkert kompisar, slår han fast. Hadde seg nok ein skikkeleg rangel i går. Hei! Du som søv der - du jobbar vel i kommunen, du? Ikkje det, nei. Kjem du for seint på jobben no, kanskje? Ikkje det heller, nei. Men han andre som søv der - er det kompisen din? Å nei. Han skal vel kanskje av her, forresten. Best å vekkja han, ein veit jo aldri. Som sagt så gjort. På veg inn i rundkjøringa til motorvegen dulta han borti den sovande mannen.

- Å, så du har kontroll på kor du er. Deg har eg forresten truffe før, ikkje sant? Det var det eg visste.

No vende han seg på ny til jenta som sat ovanfor han. 

- Er det meg du synes er løyen sidan du ler? Du går vel på skulen, du? Kva skule då? På naturfaglina? Sånt om plantar og dyr og sånt? Sei meg, kva heiter den hekken rundt huset der, då? Enn det treet der? Nei, ikkje der - det er ein lyktestolpe, det. Det treet der. Veit du ikkje dét heller? Kva er det de lærer på skulen? Men du veit vel kva tre som står i midtrabatten her. Ikkje? Det gjer eg. Det er lønn.

Me var komne til rundkjøringa i Kannik, og mannen gjekk gradvis over frå filosofiske betraktningar til meir praktiske utfordringar. 

- Nei, noko så usosialt! Eg seier det, eg, at det er mykje merkeleg her i verda. Det var då forresten som bare faen med den flaska. Er det ingen som har ein lommekniv med korketrekkjar?

Det var det ingen som hadde. Det var i alle fall ingen som sa noko. Ikkje eg heller. Dessutan skulle eg av ved jernbanen, på holdeplassen rett ovanfor polet, og kniv hadde eg jo uansett ikkje. Det siste eg høyrde då eg gjekk ut, var eit hjartesukk:

- Eg skulle så gjerne hatt meg eit glas vin. Må vel få lov til det?

Bussdøra gjekk igjen bak meg. Ute var det klarvêr og litt kaldt, og bussar dura overalt.

Svalbardpengar

Det er alltid artig når ein snublar over kuriositetar ein ikkje viste fantest. For ei tid sidan kom eg over ein slik i eit blad om antikvitetar: nokon annonserte ein 5-kroners setel frå Svalbard til sals. Ikkje visste eg at Svalbard hadde hatt eigne pengar - og det så seint som i 1979. Den måtte eg ha! Nokre dagar seinare kom setelen i postkassa, og då var det tid for å finna ut kva dette eigentleg var.

Frå begynnelsen på 1900-talet var kolgruvedrift sjølve livsgrunnlaget på Svalbard, både i dei norske busetjingane og i den russiske byen Barentsburg. I 1916 kjøpte den norske stat opp det amerikanske selskapet Arctic Coal Company og oppretta Store Norske Spitzbergen Kullkompani, vanlegvis kalla Store Norske. Det statlege kolkompaniet blei raskt sjølve bærebjelken i det norske samfunnet på Svalbard og hadde omtrent 700 tilsette på midten av 1960-talet, eit tal som gradvis avtok dei neste tiåra.

Alt frå starten i 1916 utbetalte Store Norske løna i  betalingsmerke for tilgodehavende lønn i staden for i norske kroner, ein praksis som ikkje var uvanleg blant gruveselskap. I Barentsburg hadde ein til dømes eigne "Svalbard-rublar" trykte av det statlege gruveselskapet Trust Articugol, som dreiv der. Ein grunn til denne praksisen var at gruvesamfunnet ute i havet var isolert frå fastlandet, noko som gjorde tilgangen på kontantar til lønsutbetalingar og handel vanskeleg. Då var det like greitt å trykkja pengane sjølv. Etter kvart blei betalingsmerka frå Store Norske kalla Svalbardpengar på folkemunne sidan det ikkje var andre pengar i omløp på øygruppa. 

Svalbardpengane tente mellom anna som betalingsmiddel når svalbardianarane skulle handla daglegvarer i den einaste butikken i Longyearbyen, ein butikk som sjølvsagt var eigd av Store Norske. Når ein av dei gruvetilsette flytta frå Svalbard, blei ubrukte kontantar veksla inn i norsk valuta. "Ubenyttede betalingsmerker blir ved inhendehaverens avreise fra Spitsbergen å tilbakelevere til kontoret mot beløpets godskriving i lønnsoppgjør", står det på setelen min.

Betalingsmerka blei utstedt i ei rekke ulike valørar gjennom åra: 10, 25 og 50 øre, 1 krone, 5 kroner, 10 kroner, 50 kroner, 100 kroner, 500 kroner og 1000 kroner. I dag er desse verd frå 200 og opp til 15 000 kroner, ifylgje Riibe mynthandel. Størst verdi har 10 kronesetelen frå 1966, som blei trykt i eit lite opplag. På det tidspunktet var det for øvrig rundt 2 000 000 "svalbardkroner" i sirkulasjon, ifylgje selskapet si årsberetning frå 1966/67. 

Svalbardpengane var i utgangspunktet berre gyldige i det året dei kom ut. Dermed måtte "gamle" setlar  tas ut som løn i norske pengar kvart år. Denne regelen blei oppheva i 1957, og frå då hadde setlane uavgrensa gyldigheit. Svalbardøkonomien vaks stadig, og i 1977 trykte Store Norske ikkje mindre en 6,2 millionar kroner i Svalbardpengar på eitt år. Norges Bank var derimot negativ til denne praksisen, og i 1979 blei det vedtatt at ordninga med betalingsmerke skulle avviklast med verknad frå 1. januar 1980. 5-kronesetelen min er frå 1978 og tilhøyrer dermed ein av dei siste årgangane med svalbardpengar trykt av Store Norske Spitzbergen Kullkompani.

Kjelder:

Arkivverket: Samfunnsbygging på Svalbard (besøkt 6.3.2024)

Riibe mynthandel: Store Norske - sedler (besøkt 6.3.2024)

Samlerhusbloggen: Svalbardsedler og deres historie (besøkt 6.3.2024)

Statistisk sentralbyrå: Svalbards bristende hjerte (besøkt 6.3.2024)

Store Norske Spitzbergen Kullkompani: 100 års erfaring med industriell virksomhet i Arktis (besøkt 6.3.2024)

Visit Svalbard: Svalbardpenger (besøkt 6.3.2024)

Morten Søberg: Svalbard! Pengar! Spartacus forlag, 2022.