Av fulle folk

Av born og fulle folk får ein høyra sanninga, heiter det. Vel, om dei ikkje alltid serverer oss sanninga, kan dei vera ganske frittalande - også i samanhengar der folk flest føretrekk å halda ein så låg profil som mogleg. Som til dømes på bussen.

For ei tid sidan kom eg over ein tekst eg må ha skrive då eg nettopp hadde flytta til Stavanger for å studera hausten 1991. Det er ei heilt sann skildring av ein i utgangspunktet heilt vanleg busstur inn til sentrum ein kvardagsmorgon. Heilt vanleg blei han derimot ikkje, for det kom ein full mann med meiningar om bord. Her er teksten, lett omarbeidd.

Frå vindaugsplassen såg eg mannen som stod og sjangla på busstoppen utanfor Siddishallen. Synet av halvlangt hår, utsliten dongerijakke og halvtom flaske ga fritt leide for fordommar av alle slag, og eg målte anitpatiane mot stakkaren mens bussen svingde til sides og stoppa. Eg konkluderte med at det var greitt at han kom om bord, men han trong ikkje nettopp setja seg ved sida av meg.

Det gjorde han ikkje. Han kika seg litt rundt før han sette seg på ein vindaugsplass mot kjøreretninga, to rader føre meg. Han tok eit raskt blikk rundt på oss. Me prøvde å ikkje sjå på han. Han rista på hovudet. Så begynte han å snakka. Stemmen var klar og stødig og nådde utan problem til dei bakerste setene. Han sa:

- Fy faen så seriøse alle er her! Ingen som ler. Ingen som smiler. Ingen som snakkar saman. Bussen er søren meg den mest usosiale plassen på jorda. Men det er ikkje meint slik. Ein skal hyggja seg på bussen. Sjå, her sit de to og to og berre ser på kvarandre, ingen seier noko. Alle sit bare og ser på dei andre og tenkjer: "Kor skal han? Går ho på skulen? Han hadde seg nok ein rangel i år." Men snakka saman, nei, det er det ingen som gjer.

- De har jo ei rekkje ting felles, sa han til jenta som sat rett imot han. Du har blå bukse, ho har blå bukse. Han har joggesko, sa han og peika på ein gut tvers over midtgangen, og det har ho òg. Eg er gammal, men du er ikkje gammal, og det er heller ikkje ho på sida av deg. Noko må de jo ha å snakka om - nokre felles interesser, handball, fotball, bilcross eller felles venner. 

Jenta kika brydd utover Mosvatnet. Han fortsette. 

- Heile gjengen sit berre og stirrar på kvarandre. De skal vel på jobben eller skulen og har ikkje tid til å snakka. No sit de her og berre ser på meg fordi eg bryt tausheita. Ja, du der i den blå lua òg. Eg såg det med ein gong. Du treng ikkje snu deg vekk og lata som ingenting. 

Bestemora i blå lue studerte intest Texaco-stasjonen me kjørte forbi, mens mannen tok ein kort kunstpause. Han fekk auge på to som søv.

- Dei to som søv der er sikkert kompisar, slår han fast. Hadde seg nok ein skikkeleg rangel i går. Hei! Du som søv der - du jobbar vel i kommunen, du? Ikkje det, nei. Kjem du for seint på jobben no, kanskje? Ikkje det heller, nei. Men han andre som søv der - er det kompisen din? Å nei. Han skal vel kanskje av her, forresten. Best å vekkja han, ein veit jo aldri. Som sagt så gjort. På veg inn i rundkjøringa til motorvegen dulta han borti den sovande mannen.

- Å, så du har kontroll på kor du er. Deg har eg forresten truffe før, ikkje sant? Det var det eg visste.

No vende han seg på ny til jenta som sat ovanfor han. 

- Er det meg du synes er løyen sidan du ler? Du går vel på skulen, du? Kva skule då? På naturfaglina? Sånt om plantar og dyr og sånt? Sei meg, kva heiter den hekken rundt huset der, då? Enn det treet der? Nei, ikkje der - det er ein lyktestolpe, det. Det treet der. Veit du ikkje dét heller? Kva er det de lærer på skulen? Men du veit vel kva tre som står i midtrabatten her. Ikkje? Det gjer eg. Det er lønn.

Me var komne til rundkjøringa i Kannik, og mannen gjekk gradvis over frå filosofiske betraktningar til meir praktiske utfordringar. 

- Nei, noko så usosialt! Eg seier det, eg, at det er mykje merkeleg her i verda. Det var då forresten som bare faen med den flaska. Er det ingen som har ein lommekniv med korketrekkjar?

Det var det ingen som hadde. Det var i alle fall ingen som sa noko. Ikkje eg heller. Dessutan skulle eg av ved jernbanen, på holdeplassen rett ovanfor polet, og kniv hadde eg jo uansett ikkje. Det siste eg høyrde då eg gjekk ut, var eit hjartesukk:

- Eg skulle så gjerne hatt meg eit glas vin. Må vel få lov til det?

Bussdøra gjekk igjen bak meg. Ute var det klarvêr og litt kaldt, og bussar dura overalt.

Svalbardpengar

Det er alltid artig når ein snublar over kuriositetar ein ikkje viste fantest. For ei tid sidan kom eg over ein slik i eit blad om antikvitetar: nokon annonserte ein 5-kroners setel frå Svalbard til sals. Ikkje visste eg at Svalbard hadde hatt eigne pengar - og det så seint som i 1979. Den måtte eg ha! Nokre dagar seinare kom setelen i postkassa, og då var det tid for å finna ut kva dette eigentleg var.

Frå begynnelsen på 1900-talet var kolgruvedrift sjølve livsgrunnlaget på Svalbard, både i dei norske busetjingane og i den russiske byen Barentsburg. I 1916 kjøpte den norske stat opp det amerikanske selskapet Arctic Coal Company og oppretta Store Norske Spitzbergen Kullkompani, vanlegvis kalla Store Norske. Det statlege kolkompaniet blei raskt sjølve bærebjelken i det norske samfunnet på Svalbard og hadde omtrent 700 tilsette på midten av 1960-talet, eit tal som gradvis avtok dei neste tiåra.

Alt frå starten i 1916 utbetalte Store Norske løna i  betalingsmerke for tilgodehavende lønn i staden for i norske kroner, ein praksis som ikkje var uvanleg blant gruveselskap. I Barentsburg hadde ein til dømes eigne "Svalbard-rublar" trykte av det statlege gruveselskapet Trust Articugol, som dreiv der. Ein grunn til denne praksisen var at gruvesamfunnet ute i havet var isolert frå fastlandet, noko som gjorde tilgangen på kontantar til lønsutbetalingar og handel vanskeleg. Då var det like greitt å trykkja pengane sjølv. Etter kvart blei betalingsmerka frå Store Norske kalla Svalbardpengar på folkemunne sidan det ikkje var andre pengar i omløp på øygruppa. 

Svalbardpengane tente mellom anna som betalingsmiddel når svalbardianarane skulle handla daglegvarer i den einaste butikken i Longyearbyen, ein butikk som sjølvsagt var eigd av Store Norske. Når ein av dei gruvetilsette flytta frå Svalbard, blei ubrukte kontantar veksla inn i norsk valuta. "Ubenyttede betalingsmerker blir ved inhendehaverens avreise fra Spitsbergen å tilbakelevere til kontoret mot beløpets godskriving i lønnsoppgjør", står det på setelen min.

Betalingsmerka blei utstedt i ei rekke ulike valørar gjennom åra: 10, 25 og 50 øre, 1 krone, 5 kroner, 10 kroner, 50 kroner, 100 kroner, 500 kroner og 1000 kroner. I dag er desse verd frå 200 og opp til 15 000 kroner, ifylgje Riibe mynthandel. Størst verdi har 10 kronesetelen frå 1966, som blei trykt i eit lite opplag. På det tidspunktet var det for øvrig rundt 2 000 000 "svalbardkroner" i sirkulasjon, ifylgje selskapet si årsberetning frå 1966/67. 

Svalbardpengane var i utgangspunktet berre gyldige i det året dei kom ut. Dermed måtte "gamle" setlar  tas ut som løn i norske pengar kvart år. Denne regelen blei oppheva i 1957, og frå då hadde setlane uavgrensa gyldigheit. Svalbardøkonomien vaks stadig, og i 1977 trykte Store Norske ikkje mindre en 6,2 millionar kroner i Svalbardpengar på eitt år. Norges Bank var derimot negativ til denne praksisen, og i 1979 blei det vedtatt at ordninga med betalingsmerke skulle avviklast med verknad frå 1. januar 1980. 5-kronesetelen min er frå 1978 og tilhøyrer dermed ein av dei siste årgangane med svalbardpengar trykt av Store Norske Spitzbergen Kullkompani.

Kjelder:

Arkivverket: Samfunnsbygging på Svalbard (besøkt 6.3.2024)

Riibe mynthandel: Store Norske - sedler (besøkt 6.3.2024)

Samlerhusbloggen: Svalbardsedler og deres historie (besøkt 6.3.2024)

Statistisk sentralbyrå: Svalbards bristende hjerte (besøkt 6.3.2024)

Store Norske Spitzbergen Kullkompani: 100 års erfaring med industriell virksomhet i Arktis (besøkt 6.3.2024)

Visit Svalbard: Svalbardpenger (besøkt 6.3.2024)

Morten Søberg: Svalbard! Pengar! Spartacus forlag, 2022.

Nytt år og ny kalender

For nokre år sidan oppdaga me eit spørjeprogram som går dagleg vinterstid på den tyske TV-kanalen Das Erste. Det er eit litt annleis spørjeprogram der spørsmåla ikkje er henta ifrå det folk flest går rundt og veit. Det kan vera om parringsritual til ein papegøyeart i Amazonas, opphavet til ord og uttrykk, pussige hendingar som har skapt kuriøse overskrifter rundt i verda eller kva du kan laga av ein tannstikkar, ein limtube og eit bilhjul. Det er alltid tre svaralternativ, for kven går vel rundt og veit slikt? Og nettopp dét er namnet på programmet: Wer weiß denn sowas? 

Under ein tur i Tyskland i 2020 oppdaga me at TV-programmet òg har sin eigen bordkalender. Eitt spørsmål kvar dag måndag - fredag og eitt for helga. Det måtte me jo ha. Dagens spørsmål blei raskt ein middagstradisjon, sidan det er artig å diskutera spørmåla, i tillegg til at det er god språktrening sidan det alltid er ei forklaring til svaret. Då året var slutt, måtte me jo ha den for 2021. Og deretter ... Kort fortalt: I går kom me i mål med vår fjerde WWDS-kalender med rett svar på eit spørsmål om året 2100. (Svaret var at det ikkje er skotår.) Og i dag innvia me kalender nummer fem med eit spørsmål i kategorien "?":

"I Want to Break Freeze", "Gritney Spears" og "Hansel og Grit-All" er ...?

A) iskvalitetar i kunstløp

B) namn på klimaanlegg

C) namn på skotske brøytebilar 

Ja, wer weiß denn sowas? Vel, me svarte faktisk rett på dette spørsmålet, men me må med skam melda at fire år med quiz-kalender ikkje har gjort oss så mykje klokare. Etter omtrent 1200 spørsmål hugsar me ei handfull svar – i beste fall! Som regel har me gløymt gårsdagens svar – og spørsmål –  når me skal bla om. Men eg sit i alle fall igjen med litt potensielt livbergande kunnskap, som at Eiffeltårnet strekk seg 30 cm på ein sommarsdag (for å krympa igjen om natta), og at tyske ord i gjennomsnitt har 6,09 boksatavar.

Godt nytt år!

Og forresten: Svaret på spørsmålet over er C. "I want to break freeze" er namnet på ein skotsk brøytebil!